موقعیت جغرافیایی ویژه ایران در کره زمین باعث شده که اکثر مناطق آن، خشک و یا نیمه خشک باشد. گرچه پاره ای از نقاط کشور از مقدار به نسبت زیادی بارندگی برخوردار بوده، اما این مناطق بسیار محدود است و صرفاً شامل بخش کوچکی از ایران بزرگ می شود. در مقابل، مناطقی وجود دارند که میزان تبخیر در آنها بیشتر از 8 برابر میزان بارندگی است.
کاهش شتاب زده منابع آب شیرین جهان، بشر را به کاربرد سایر منابع آبی غیرمتعارف جهت رفع نیاز به آب در بخش های مختلف علی الخصوص کشاورزی وادار کرده است.
آب منبعی حیاتی و تجدید پذیر به شمار رفته که بشر برای همیشه نیازمند وجود آن است. این کالای با ارزش و غیرقابل جایگزین، نقشی محوری را در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها و آمایش سرزمین برعهده داشته و از مهمترین مؤلفه ها در حفظ، تعادل و پایداری اکوسیستم و محیط زیست محسوب می شود. منابع آب شیرین تنها دو درصد از کل منابع آب موجود در دنیا را تشکیل می دهد که از این مقدار نیز حدود 90 درصد آن در دسترس نبوده و تنها بخشی از آن به صورت آب زیر زمینی و جریان سطحی قابل برداشت است.
بحران کم آبی گریبانگیر 66 کشور جهان تا سال 2050
براساس برآوردهای صورت گرفته توسط موسسه منابع جهانی آب در دهه 1950، تعداد بسیار معدودی از کشورهای دنیا با مشکل کمبود آب رو به رو بودند. در پایان قرن بیستم این تعداد به 26 کشور با جمعیتی بالغ بر سیصد میلیون نفر رسید و پیش بینی شده است که تا سال 2050، شصت و شش کشور با جمعیتی بیش از دو سوم مردم جهان با مشکل کم آبی مواجه خواهند شد.
روند افزایشی رشد جمعیت نیز مشکل بحران آب را دو چندان ساخته است. آمار نشان می دهد که جمعیت جهان از 2.5 میلیارد نفر در سال 1950 به 6 میلیارد نفر در سال 2000 رسیده و پیش بینی می شود که میزان آن به 8 میلیارد نفر در سال 2025 و 9.3 میلیارد نفر در سال 2050 برسد. پس از آن، رشد جمعیت متوقف شده و جمعیت در حدود 10.5 تا 11 میلیارد نفر ثابت باقی خواهد ماند.
تبخیر نزدیک به سه چهارم بارش های سالانه کشور بدون هیچگونه بهره برداری
موقعیت جغرافیایی ویژه ایران در کره زمین باعث شده که اکثر مناطق آن، خشک و یا نیمه خشک باشد. گرچه پاره ای از نقاط کشور از مقدار به نسبت زیادی بارندگی برخوردار بوده، اما این مناطق بسیار محدود است و صرفاً شامل بخش کوچکی از ایران بزرگ می شود. در مقابل، مناطقی وجود دارند که میزان تبخیر در آنها بیشتر از 8 برابر میزان بارندگی است.
در حقیقت، محدودیت آب قابل دسترس، توزیع غیر یکنواخت آن در سطح کشور و الگوی نامناسب شهرنشینی و مراکز سکونت گاهی و همچنین نوع و شیوه تولید محصولات زراعی از منظر سازگاری با اقلیم، تأمین آب مورد نیاز را در بسیاری از مناطق کشور با دشواری های بسیاری رو به رو ساخته و به تدریج بر ابعاد آن افزوده است. از طرفی بروز خشکسالی های پی درپی طی سال های اخیر منجر به تشدید بحران دسترسی به منابع آبی شده است، به طوری که تأمین آب قابل دسترس و مطمئن برای مصارف مختلف یکی از چالش های مهم برای دولت ها محسوب می شود.
از مجموع حدود 400 میلیارد مترمکعب بارندگی کشور در طول سال، 284 میلیارد مترمکعب آن بدون هیچگونه بهره برداری به طور مستقیم تبخیر شده و فقط بخش اندکی از آن در قالب آب های سطحی و یا زیرزمینی منابع تجدید شونده را تشکیل می دهند. این مقادیر حدود 139 میلیارد مترمکعب در سال هستند که کلیه برنامه ریزی های کشور باید بر اساس آن صورت بپذیرد.
کشاورزی عمده ترین مصرف کننده منابع آب در دنیا
مصرف آب در بخش کشاورزی حدود 70 درصد و حتی در برخی کشورها تا 90 درصد از منابع آبی را به خود اختصاص داده است. بنابراین کشاورزی سهم بزرگی را در میزان مصرف آب و کاهش سطح آب رودخانه ها داشته و حتی گاهی قادر است که میزان دبی آنها را به صفر برساند. لذا لزوم توجه به منابع آب های نامتعارف از جمله آب های شور و لب شور در راستای دستیابی به توسعه پایدار امری اجتناب ناپذیر خواهد بود.
منابع آب بر حسب شوری، بدون در نظر گرفتن محل مصرف آن به چهار دسته آب های شیرین (با شوری کمتر از 500 میلی گرم در لیتر)، مارژینال (500 تا 1500 میلی گرم در لیتر)، لب شور (1500 تا 5000 میلی گرم در لیتر) و شور (بیش از 5000 میلی گرم در لیتر) طبقه بندی می شوند.
اگرچه محدودیت منابع آب های شیرین و متعارف برای مصارف انسانی یکی از مهمترین نگرانی های نسل امروز به شمار می رود، ولی وجود حجم عظیمی از منابع آب های شور در جهان و حتی در کشورمان، این امید را در دل ها زنده می کند که شاید با فراهم آوردن روش های مناسب و اقتصادی بتوان این منابع را در خدمت بشر امروزی قرار داد.
لزوم توجه به نقش منابع آب های شور و لب شور در توسعه ملی
از مجموع کل متوسط جریان سطحی سالیانه کشور، که با احتساب آبدهی چشمه ها و جریان ورودی از مرزها به 105 میلیارد مترمکعب بالغ می شوند، حدود 10.57 میلیارد مترمکعب آن مربوط به آب هایی است که مجموع املاح موجود در آنها در بیشتر مواقع سال از 1500 میلی گرم در لیتر بیشتر است. علاوه بر کمیت قابل توجه این منابع، پراکندگی آنها هم در سطح کشور بسیار حایز اهمیت است. به طوری که اغلب رودخانه های شور و لب شور ایران در نواحی جنوب، جنوب غربی و مرکزی کشور واقع شده اند که در این نواحی، تنها منابع آب را تشکیل می دهند. با توجه به اراضی وسیع در اطراف و یا نزدیک این منابع و همچنین با توجه به رشد فعالیت های اقتصادی در این نواحی، نقش و اهمیت این منابع آبی در توسعه کشاورزی و منطقه ای هرچه بیشتر نمایان می شود. توان منابع زیرزمینی آب های شور و لب شور کشور، به تفکیک حوضه های آبریز (پتانسیل آب های شور و لب شور بیش از 5000 میکروزیمنس بر سانتیمتر) برابر با 1.728 میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است.
همچنین سواحل وسیع در جنوب و شمال کشور، با منابع عظیم آب های دریاهای مجاور و افزون بر آن، دریاچه های داخلی کشور، منابع ارزشمند آبی هستند که همگی می توانند در توسعه منطقه ای و ملی کشور نقش بسزایی را ایفا کنند.
ضرورت اعمال مدیریت های تلفیقی و تناوبی در آبیاری با آب شور
پژوهش ها نشان می دهد که با بهره گیری از روش های مدیریتی مناسب می توان از آب های شور و لب شور کشور در گسترش فعالیت های گوناگون به ویژه کشاورزی بهره برد. استفاده موفقیت آمیز آب آبیاری تا شوری 8000 میکروزیمنس بر سانتیمتر در کشورهای مختلف جهان توسط فائو گزارش شده است. با این وجود، بهره مندی از منابع آب شور در کشاورزی، مستلزم شناخت دقیق آنها و اتخاذ تدابیری جهت کاهش تبعات منفی آن خواهد بود.
نگیسا حسن نژاد کارشناس ارشد کشاورزی در گفت و گو با خبرگزاری علم و فناوری در گیلان با اشاره به راهبردهای مدیریتی استفاده از آب شور در کشاورزی تصریح کرد: شناخت اثرات شوری بر گیاه و خاک، پیش بینی رفتار آب زیرزمینی بر ماندابی شدن اراضی، چگونگی انباشت نمک ها و نیز آگاهی از تاثیر عملیات زراعی و آبیاری بر شوری خاک و آب امری ضروری است.
وی با بیان این که مدیریت کاربرد آب شور به چهار بخش مختلف تقسیم می شود، خاطرنشان کرد: انتخاب گیاه مقاوم، اصلاح شرایط فیزیکی خاک و آماده سازی بستر بذر، مدیریت آبیاری و نیز نظارت مستمر شوری خاک از مهمترین حوزه های نیازمند توجه در مدیریت آبیاری با آب شور است.
حسن نژاد با اشاره به تنوع گسترده گیاهان در مقاومت به شوری افزود: گیاهان مختلف و نیز ارقام متفاوت در یک گونه زراعی میزان مقاومت متفاوتی را از خود بروز می دهند، لذا گزینش گیاه مناسب نقش قابل توجهی در موفقیت کاربرد آب شور در حوزه کشاورزی ایفا می کند.
وی به اهمیت مرحله جوانه زنی و استقرار اولیه گیاهان در ادامه رشد و عملکرد آنها اشاره کرد و گفت: حضور نمک در بستر بذر موجب کاهش درصد جوانه زنی و تاخیر رشد دانه رست ها می شود، لذا بهبود شرایط فیزیکی خاک و افزایش میزان مصرف بذر در شرایط آبیاری با آب شور از اهمیت ویژه ای برخوردار خواهد بود.
حسن نژاد ادامه حیات کشاورزی را وابسته به کاربرد صحیح آب شور دانست و تصریح کرد: آبیاری قطره ای مناسب ترین شیوه برای آبیاری با آب شور است زیرا که در این روش محلول خاک همواره رقیق نگه داشته شده و اثر شوری زیاد مشهود نخواهد بود.
محدوده ای که شوری آب بر عملکرد گیاه زراعی تأثیر می گذارد، نه تنها به غلظت و ترکیب آب آبیاری، بلکه به چگونگی مدیریت آن نیز بستگی دارد. به بیان دیگر، در کاربرد آب شور می توان از روش های مختلفی استفاده کرد. روش انتخابی برای آبیاری، به طور قابل توجهی، تجمع نمک در خاک و گیاه و سطح آب زیرزمینی را تحت تأثیر قرار می دهد که این مسأله به نوبه خود بر تولید تأثیر گذار خواهد بود.
از جمله مدیریت های مهم در این زمینه می توان به استفاده توأمان منابع آب شور و شیرین، به صورت تلفیقی و یا تناوبی در دوره های مختلف رشد اشاره کرد. استفاده تلفیقی را می توان به صورت توسعه و مدیریت هماهنگ منابع آب با کیفیت های مختلف تعریف کرد به گونه ای که عملکرد محصولات در کل سیستم طی یک دوره خاص از مجموع عملکرد تک تک محصولات هنگام کاربرد منابع آب به صورت مجزا بیشتر شود.
به منظور کاربرد تناوبی در بسیاری موارد از آب شیرین در مراحل اولیه رشد و از آب های شور در مراحل بعدی استفاده می شود. یکی از مزایای استفاده از روش کاربرد دوره ای آب شور و شیرین این است که وضعیت شوری در پروفیل خاک هیچوقت به حالت ماندگار نمی رسد، زیرا کیفیت آب در طول زمان تغییر می کند و در این شرایط، آبشویی نمک ها به شکل متناوب انجام می شود. همچنین با استفاده از این روش می توان در مراحل حساس رشد گیاه، نمک های خاک را در سطح پائین تری نگه داشت و استفاده از منابع آبی موجود را به حداکثر رساند.
